Τα Γαμοτράγουδα της Αποκριάς

Ο αναγνώστης του παρακάτω κειμένου, θα πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων ότι εδώ θα συναντήσει τραγούδια που περιέχουν βωμολοχίες και άσεμνους στίχους με σεξουαλικό περιεχόμενο. Συνεπώς το κείμενο δεν ενδείκνυται για ανηλίκους, πουριτανούς, ηθικά ευαίσθητους κλπ. Από εδώ και κάτω, διαβάζετε με δική σας ευθύνη…

Θα ήθελα να μιλήσω, μιας κι από σήμερα έρχεται στην επικαιρότητα, για ένα θέμα τόσο παρεξηγημένο όσο και γοητευτικό, για διάφορους λόγους: Τα γαμοτράγουδα της αποκριάς.

Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια, γεμάτα με σκωπτικούς και άσεμνους στίχους, συνήθως με σεξουαλικό περιεχόμενο, αλλά όχι αποκλειστικά, τα οποία σύμφωνα με το έθιμο τραγουδιούνται κατά τους αποκριάτικους εορτασμούς. Η ιστορία τους ξεκινά από τα βάθη των αιώνων, ενώ το περιεχόμενό τους ενόχλησε όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς ταγούς ανά τους χριστιανικούς αιώνες, τόσο για την εκφορά του απαγορευμένου κατά την ιουδαιοχριστιανική παράδοση, θέματος της σεξουαλικότητας και μάλιστα με οργιαστικό τρόπο, όσο και για το αναρχικό τους πνεύμα, που έβαζε ως στόχο της αθυροστομίας την εξουσία και τους κρατούντες. Δεν θα ξεχάσω την έκπληξη και την ελαφρά περιπαικτική αισχύνη μιας φίλης από την Καβάλα που μας διηγιόταν πως η γιαγιά της, χριστιανή και πλήρως αξιοσέβαστη γυναίκα με τσεμπέρι, τραγουδούσε σε αποκριάτικο τραπέζι το στίχο «Ντάλι μπρούτσου, ντάλι μπρούτσου, τα κουρίτσια θέλουν πούτσου», ενώ στο πρόσωπό της ήταν χαραγμένο το πλέον πονηρό χαμόγελο που είχε δει ποτέ της.  

Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις αποκριάτικες τελετουργίες καταλαμβάνουν τα φαλλικά τραγούδια, τραγούδια γονιμικά, που εξορκίζουν το κακό και ζητούν να νικήσουν το θάνατο - παλιότερα και από το Διόνυσο. "Η αρχαία ελληνική γλώσσα διαθέτει πληθώρα ονομάτων για να δηλώσει τα λεγόμενα "απόρρητα" μέλη! Η πολυωνυμία αποκαλύπτει την ποικιλία αλλά και την πολικότητα των αισθημάτων και των αντιδράσεων που προκαλούσαν στον Έλληνα τα όργανα που διαιωνίζουν τη ζωή: δέος και ιλαρότητα, έλξη και αποστροφή, τρυφερότητα και φρικίαση, θάμβος και καταισχύνη. Η αμφιθυμία αυτή δηλώνεται εναργέστατα στη σημασιολογική εξέλιξη του επίκοινου "αιδοία", το οποίο, ενώ αρχικά σήμαινε τα "σεβάσμια", κατέληξε να σημαίνει ευφημιστικώς τα "επαίσχυντα". (1)

Στον Tύρναβο και στα Aμπελάκια Θεσσαλίας, για παράδειγμα, αλλά και σε άλλα μέρη η Kαθαρή Δευτέρα είναι ημέρα αφιερωμένη στον Διόνυσο και τον Πάνα. Στην πλατεία του χωριού μαγειρεύουν σε καζάνι το «μπουρανί», σούπα με τσουκνίδες. Στην τελετή συμμετέχουν (προς το παρόν) μόνο άνδρες, που, κραδαίνοντας τεράστιους φαλλούς σκαλισμένους σε ξύλο, εκστομίζουν τολμηρές βωμολοχίες, τραγουδούν ή απαγγέλλουν άψογους αλλά «άσεμνους» δεκαπεντασύλλαβους, οι οποίοι πανελληνίως αποκαλούνται «γαμοτράγουδα». Αναφέρονται αποκλειστικά στην ερωτική πράξη και όλα λέγονται με το όνομά τους. Οι αυτοσχέδιοι στιχουργοί και οι συμμετέχοντες άνδρες (πολλές γυναίκες παρακολουθούν τα δρώμενα πίσω από τα κλειστά παράθυρα) αναφέρονται αποκλειστικά στην ερωτική πράξη, δηλαδή σε εμπειρία φυσική, γενική, συνήθη και επαναλαμβανόμενη, γνωστή και κοινή, αλλά... «απαγορευμένη» ή επιβαρυμένη με ποικίλες αναστολές, ακόμα και με στρεβλώσεις, και με πολλή υποκρισία. 

Το αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι με την ελευθεροστομία γύρω από την ερωτική πράξη αμφισβητούν γενικά τον κοινωνικό καθωσπρεπισμό, την υποκρισία και τη δαιμονολογία. Επειδή δε η ελευθερία είναι μία, ενιαία, αδιαίρετη και μεταδοτική (αυτό το είχε καταλάβει ακόμη και ο μαρκήσιος ντε Σαντ), όταν καταχτιέται σ’ ένα σημείο ή επεκτείνεται και σε όλα τα άλλα ή μαραίνεται και πεθαίνει. Τα «γαμοτράγουδα» λοιπόν της Καθαρής Δευτέρας και τα άλλα «στιχάκια» αναπόφευκτα εκτρέπονται και προς άλλες κατευθύνσεις με αφετηρία πάντοτε την ερωτική πράξη. Ποικιλοτρόπως σχολιάζουν ή περιγράφουν πρόσωπα και πράγματα του χωριού και της καθημερινότητάς του. Παλαιότερα σχολίαζαν ακόμα και τους άρχοντες και τις αρχόντισσες. Ας μην ξεχνούμε την καταγωγή της φράσης «Άκουσε τα εξ αμάξης»

Ωστόσο, ακόμη και στις μέρες μας, όπου οι διαφημίσεις που μπαίνουν στα σπίτια μας καθημερινά, χρησιμοποιούν το σεξ ακόμη και για να πουλήσουν γιαούρτια, τα γαμοτράγουδα δεν είναι αποδεκτά από την εξουσία αλλά και τον υποκριτικό καθωσπρεπισμό μας. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, που η Δόμνα Σαμίου, τραγουδίστρια και ερευνήτρια που αφιέρωσε τη ζωή της στη διάσωση της δημοτικής μας παράδοσης, αντιμετώπισε τη δικαιοσύνη για έναν δίσκο με γαμοτράγουδα που εξέδωσε, με ένα έξοχο κείμενο του καθηγητή Mιχάλη Kοπιδάκη στην κουβερτούρα, το οποίο χρησιμοποιώ κι εγώ ως πηγή. (2)

Σε άλλη πάλι περίπτωση, το ΕΣΡ καταδίκασε το ραδιοφωνικό σταθμό του Σκάι, επειδή φιλοξένησε αποκριάτικα τον Τζίμη Πανούση, ο οποίος τραγουδούσε γαμοτράγουδα. Το μυστικό ήταν ότι η αποκριά εκείνης της χρονιάς έπεφτε μέσα στην προεκλογική περίοδο (πάντα τις αποκριές θα έπρεπε να γίνονται οι εκλογές, αφού πάντοτε εκλέγονται μασκαράδες, οι οποίοι έχουν καταστήσει τη βουλή καρνάβαλο, θα μπορούσε να πει κανείς) κι ο Τζιμάκος έδωσε πολιτική χροιά στα τραγούδια αυτά, χροιά που όπως είπαμε έχουν κι από τη φύση τους.

Ωστόσο, το έθιμο αυτό της αποκριάς, τα σκωπτικά, ασεβή και άσεμνα τραγούδια και στιχάκια, είναι τόσο αρχαίο, που θα τρόμαζε κανείς εάν ήξερε τι είναι αυτό που κατακρίνει. Έχει τις ρίζες του στις Διονυσιακές οργιαστικές λατρείες (κάποιοι λένε πως είναι ακόμη αρχαιότερο), οι οποίες ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα στην λατρεία του Απόλλωνα, του θεού που συμβόλιζε το πνευματικό Φως, στην πιο ευγενή και θεία μορφή του. Οι λατρείες του Απόλλωνα διακρίνονταν από αυστηρότητα, καθαρότητα και πνευματικότητα. Οι αρχαίοι σοφοί όμως γνώριζαν καλά πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτάσει στη Θέωση (ή Θέαση) μόνο μ' ένα τμήμα της ύπαρξής του. Μόνο αν μαζί με την έκσταση της διάνοιας και του πνεύματος έρθει και η έκσταση του σώματος, μπορεί ο άνθρωπος να αγγίξει την Αρμονία. Για περισσότερες πληροφορίες επ' αυτού, παραπέμπω σε κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη περί Συμπαντικής Αρμονίας (3): 

«Πιστή αντανάκλαση της Συμπαντικής Αρμονίας βρίσκω στην αρμονική συνύπαρξη και μέθεξη μεταξύ Απολλώνιου και Διονυσιακού πνεύματος. Το Αποτέλεσμά της τόσο στον τομέα της σκέψης και της φιλοσοφίας όσο προ παντός στον τομέα της τέχνης, αποτελεί ίσως το τελειότερο πρότυπο της λειτουργίας του Νόμου της Συμπαντικής Αρμονίας μέσα στην ανθρώπινη δημιουργία.

Ο Απόλλων υπήρξε ο κατ’ εξοχήν Θεός των Ελλήνων. Πίσω από την αναζήτηση και κατάκτηση του Ωραίου υπάρχει η τάση προς το Απόλυτο και η κυριαρχία των Καθαρών Ιδεών. Τα στοιχεία αυτά όμως συνέτειναν στην απογείωση από την αλήθεια της σάρκας και των αισθήσεων που από έναν άλλο δρόμο οδηγούν στον ψυχικό εξαγνισμό και στην ψυχική κάθαρση. Και από κει στη θεία Μέθη με την υπέρβαση του συμβατού και την κατάκτηση μιας καινούριας πνευματικότητας, σημαδεμένης με το πυρακτωμένο σίδερο του τραγικού. Αυτό το μέγα έλλειμμα ήρθε να συμπληρώσει ο Διόνυσος επιβάλλοντας το δικό του «αληθές».

Ας δούμε όμως ποιο και τι είναι το Διονυσιακό Αληθές. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του, με ποιες μορφές εκφράζεται και ποια η συμβολή του στη φιλοσοφική και καλλιτεχνική ζωή της αρχαιότητας. Και τέλος, ποια η σημασία και η θέση που έδιναν στον Θεό Διόνυσο οι αρχαίοι Έλληνες. Ξεκινώντας από αυτό το τελευταίο, θα πούμε ότι τον θεωρούσαν ισότιμο με τον Απόλλωνα και γι’ αυτό το δελφικό έτος ήταν μοιρασμένο σε δύο ίσα μέρη σ’ αυτούς τους δύο Θεούς , τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο.

 

Ο Μύθος θέλει τον Διόνυσο να είναι ο πρώτος που γεύτηκε τον καρπό της αμπέλου, τον οίνο και μέθυσε. Έτσι το στοιχείο της μέθης προστίθεται στη ζωή των ανθρώπων και κυρίως των Νυμφών και των Μαινάδων που τον ακολουθούν και διοργανώνουν οργιαστικές τελετές. Ο Έρωτας, τα όργια και η μέθη γίνονται σύμβολα της ενθουσιαστικής ζωτικότητας και της αενάου δημιουργίας.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο διονυσιασμός ως κοσμοαντίληψη ολοκληρώνεται μετά την επιστροφή του Βάκχου από τη Θράκη, τη Λυδία και τη Φρυγία, όπου μυείται στα ήθη και στις δοξασίες της Ανατολής. Είναι επίσης περίεργο αλλά και συμβολικό το γεγονός ότι ο ανδρικός Θεός των αμπελουργών της Αττικής επιστρέφει από την Ανατολή ως Θεός γυναικώδης, αγένειος, με μορφή παρθενική και μακριά ξανθά μαλλιά, με βάδισμα χαλαρό και χαύνο! Όμως απ’ όπου περνά οι Έλληνες παραφέρονται οδηγημένοι από οργιαστικές επιθυμίες. Ιδιαίτερα οι γυναίκες σπεύδουν να τον υπηρετήσουν και ν’ αφιερωθούν στη λατρεία του, επιδιώκοντας μέσα απ’ τη μέθη των αισθήσεων να φτάσουν στον εξαγνισμό της ζωής και τον καθαρμό της ψυχής. 

Το πρώτο στοιχείο αυτής της νέας λατρείας ήταν ν’ ανυψωθεί η ψυχή στο επίπεδο του ενθουσιασμού. Για τον σκοπό αυτόν χόρευαν με όλο τους το σώμα, με κινήσεις γρήγορες, κοφτές και ασύμμετρες, ενώ συγχρόνως τραγουδούσαν βγάζοντας ήχους διαπεραστικούς. Κάποτε απ’ αυτές τις άναρθρες κραυγές προέκυψαν οι Ωδές προς τον Τράγο – που ήταν μία από τις μεταμορφώσεις του Βάκχου – δηλαδή Ωδή προς τον Τράγο ίσον Τραγωδία. Ωδές που έγιναν η βάση για τη γένεση της Τραγωδίας και την ανακάλυψη του θεάτρου. 

Ας φανταστούμε μια απ’ αυτές τις πομπές των «Μαινάδων», να καταλήγουν στις τριήμερες γιορτές που ονόμαζαν Επιφάνεια του Διονύσου. Οι Μαινάδες που συμβολίζουν την ερωτική διέγερση, προχωρούν μέσα στα δάση κρατώντας στο ένα χέρι δαυλό για να φωτίζουν και στο άλλο άγρια κλαδιά. Η νύχτα γύρω τους είναι πλανητική, όπως την περιγράφει ο μύθος. Μερικές κρατούν μουσικά όργανα, αυλούς και τύμπανα, άλλες υψώνουν φαλλούς. Παίζουν μουσική, τραγουδούν και χορεύουν. Η οργιαστική ατμόσφαιρα που δημιουργούν τις οδηγεί σε έκσταση. Τότε ξεσπούν πάνω στα άγρια ζώα που συναντούν, τα κατασπαράσσουν με τα χέρια τους, κόβουν τις σάρκες και πίνουν το αίμα. 

Στις μυστικές τελετές που ακολουθούν, συμμετέχουν μόνο οι μυημένοι και οι απόλυτα αφοσιωμένοι στον Διόνυσο. Η ανταμοιβή τους είναι πως η ψυχή τους γεμίζει με αφάνταστες ηδονές και μεθυστικές απολαύσεις φτάνοντας την κάθαρση, στον εξαγνισμό, κατακτώντας τελικά τα επίπεδα της τελειότητας, του υπερκόσμιου βίου, με την υπέρβαση από την πραγματικότητα στη θεία μέθη! Τέλος, κατά τους ορφικούς ο Διόνυσος κατέστη Θεός πάσχων, ο οποίος κατακτά την αθάνατη ευτυχία δια μέσου της λύπης και του θανάτου. Απ’ όσα εκθέσαμε παραπάνω, προκύπτει ότι το διονυσιακό αληθές είναι το ότι η σάρκα, οι αισθήσεις και ο κόσμος των αισθήσεων κατακτούν θέση ισότιμη πλάι στο πνεύμα, στην περιοχή του έλλογου και του γνωστικού και με ό,τι άλλο χαρακτηρίζουμε πνευματικότητα…»

Τούτη η παράδοση, εκτός από τη μυητική πτυχή της, είχε και μια ιδιαίτερα σημαντική κοινωνική λειτουργία. Καταρχάς, εξυπηρετούσε τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή, αφού οι αρχαίοι γνώριζαν πως ναι μεν το σεξουαλικό ένστικτο «οφείλει» να υποστεί φραγμούς, ώστε η κοινωνία να ευσταθεί, όμως έχει απόλυτη ανάγκη από κάποια περίοδο ελεύθερης έκφρασης, ώστε να μην κατασταλεί εντελώς. Μέσω αυτού, προκαλούσε τη γενικότερη απελευθέρωση του ανθρώπου από την τάξη και την εξουσία, το απαραίτητο χάος μέσα στην τάξη για ένα μικρό διάστημα, ώστε να επέλθει τελικά η Προσαρμογή, με διατήρηση και ανανέωση της ανθρώπινης ζωτικότητας, αφού ο άνθρωπος «ξέδινε» από κάθε καταπίεση και φόρτιζε ξανά τις μπαταρίες του. Όπως υποστηρίζουν ψυχίατροι, ψυχολόγοι και φιλόσοφοι, η ελευθεριότητα στην έκφραση κατά τις αυστηρά ιδιωτικές στιγμές, κοινή εμπειρία αλλά επίσης απόκρυφη, είναι πράξη ελευθερίας και αποδέσμευσης του σώματος και του ενστίκτου, πράξη λυτρωτική.

 Κάτι τέτοιο αποτελούσε μια δικλίδα ασφαλείας, απαραίτητη για την ψυχική υγεία της κοινωνίας και των μελών της. Αυτός είναι ο λόγος που έννοιες όπως η κατάθλιψη, ήταν βέβαια γνωστές στους αρχαίους Έλληνες, αλλά εξαιρετικά σπάνιες, σε αντίθεση με την εποχή μας όπου οι ψυχικές νόσοι τείνουν να πάρουν επιδημική μορφή. Τούτη η παράδοση κατέληξε κάποια στιγμή, στην ακμή του ελληνικού πολιτισμού, να μας δώσει τα αριστουργήματα του ιδιοφυούς Αριστοφάνη, που τόσο μοντέρνα κι ανατρεπτικά είναι ακόμη μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται δηλαδή για την αρχική ρίζα αυτού που από εμάς έμαθε όλος ο κόσμος να αποκαλεί "Κωμωδία".

Αυτοί είναι οι κυριότεροι λόγοι, που τούτη η παράδοση επιβίωσε μέσα στους αιώνες, κόντρα στη θέληση της εκκλησίας, η οποία φυσικά ουδέποτε την αποδέχτηκε αλλά όπως προαναφέραμε την πολέμησε με κάθε τρόπο. Η εισβολή των αλλότριων ιουδαιοχριστιανικών ηθικών (ή εάν θέλετε ηθικολογικών) προτύπων αποστρέφεται κάθε είδους ηδονές και μεθυστικές απολαύσεις, θεωρώντας τες ακάθαρτες και δαιμονικές, ενώ η κάθαρση και ο εξαγνισμός νοούνται μονάχα με τον αυστηρό «απολλώνιο» τρόπο της αποχής από τα γήινα και τα της σαρκός, πράγμα που όπως είδαμε δεν έρχεται καταρχήν σε αντίθεση με την ελληνική σκέψη. Όμως αποστερώντας από το δίπολο Απόλλωνα-Διόνυσου τον δεύτερο ισότιμο πυλώνα, ουσιαστικά αποκλείει την εσωτερική επίτευξη της συμπαντικής Αρμονίας και στην πραγματικότητα διαφθείρει την πεμπτουσία του ελληνικού πνεύματος. Έτσι οι γυναίκες της χριστιανικής Ελλάδας δεν δικαιούνται ηθικά και δεν δικαιολογούνται κοινωνικά να γίνουν Μαινάδες από ερωτική έκσταση, περιορίζοντας τις επιθυμίες τους στο να τραγουδούν οργιαστικά κι άσεμνα άσματα κρυμμένες πίσω απ’ τα τσεμπέρια τους.

Παρακάτω, παραθέτω κάποια γαμοτράγουδα που βρήκα μετά από μια μικρή βόλτα στο διαδίκτυο. Εύχομαι σε όλους καλή αποκριά, έκσταση και ξενοιασιά:

Και... κάτι δικής μας παραγωγής...

Τσι τρανές τ'ς Απουκριές
που τ'ς ανάβουν τσι φωτιές
και ζητούν να βρουν ψωλές
για να σβήσουν οι φωτιές
άναψε και η Χριστίνα
που χ’ να γαμηθεί ένα μήνα,
άναψε κι η Παναγιώτα,
κακαρίζει σαν την κότα
κι ανεβαίνει κατεβαίνει
και την πούτσα δεν χορταίνει.
Μπρε-μπρε-μπρε-το μπουρανί
και τσ’ Χαλατσαινας το μνί.
(Τύρναβος)

Δεν θαυμάζιτι κουρίτσια
πως γαμεί η ψουλή τη νύχτα
δίχους φως, δίχους λυχνάρι
δίχως τα κεριά αναμμένα;
Δυο πουδάρια σηκωμένα
κι άλλα δυο γονατισμένα
μια κοιλιά πάνω στην άλλη
έχουνι χαρά μεγάλη.
(Μυτιλήνη)

Δυο κυράδες κάθονταν
έξω από την πόρτα τους,
μια της άλλης έλεγε:
-Έχει ο άντρας σου χοντρή;
-Έχει και παράχ’ μωρή!
-Δεν μου την εδανείζεις;
-Καποιανής τη δάνεισα
και μου την αρρώστησε
κ’ είδαμεν και πάθαμεν
για να την γιατρέψουμε.
Δώκαμεν και γιατρικά
δώδεκα καλάθια αυγά
κ’ έξη οκάδες βούτυρο
όσο να την δούμε ορθή
σαν αγγούρι τρυφερό.
(Ήπειρος) (4)

Κίνησα να πάω στο μύλο/ Με τη θειά μου τη Βασίλω/ Και στα κοντοκαναλάκια/ Πιάσαμε τα παιχνιδάκια.

Σκουντά κείνη σκούντα 'γώ/ 'πουκάτω αυτή 'πουπάνω εγώ./ Αχ βρε θεια μου νάσαν ξένη/ τι καλά που θέλα γένει.

-Κάν' παιδί μου τη δουλειά σου/ και γω θάμαι πάλι θειά σου./ Στράγκα στρούγκα τη μαχαίρα/ Να κι ο μπάρμπας από πέρα.

-Τι την κάνεις βρε τη θεια σου/ αχ που να καεί η καρδιά σου./ -Πόνος μπάρμπα μ' τήνε πιάνει/ την πλακώνω για να γιάνει/ -Πλάκωσ' την καλά παιδί μου/ όπου νάχεις την ευχή μου.